BASTION 3
Bastion południowo – zachodni, wg numeracji sprzed 1809 roku „bastion nr 1”). Jedyny spośród bastionów zamojskich, który posiadał pierwotnie formę nieregularną, uzależnioną ściśle od warunków terenowych.

Wg S. Herbsta i J. Zachwatowicza: „słaby grunt zalewowych łąk nie pozwolił na wysunięcie bastionu o pełnym narysie. Wykonanie zaś tego zadania w końcu XVII wieku pociągnęło za sobą wielkie roboty palowe”.
Bernardo Morando projektując bastion od tej strony zdecydował się na rozdzielenie go na dwa mniejsze bastiony tylko nieznacznie wysunięte przed linię kurtyn (murów obronnych). Podobne rozwiązanie spotykamy w 1560 roku w bastionach przy „Czerwonej Bramie” w fortyfikacjach Antwerpii, budowanej przez Francisco Marchi. W Zamościu ostatecznie bastion 3 ukończony został do roku 1605, razem z bastionami 2 i 4 oraz Bramą Szczebrzeską. Pierwszy etap generalnej przebudowy tego bastionu następuje dopiero w drugiej połowie XVII wieku. W roku 1680 przypadło 100 lecie Zamościa, przy tej okazji stwierdzono z całą wyrazistością, że forteca zamojska wymaga znacznych prac konserwacyjnych i budowlanych. Prace te pod kierunkiem Jana Michała Linka rozpoczęto ok. roku 1685. W roku 1694 ukończono gruntowną przebudowę dwóch małych bastionów południowo – zachodnich. Poprzez palowanie dna stawu, czyli tzw. „Wielkiej Zalewy” na przedpolu twierdzy od strony południowo - zachodniej. Można było wówczas zaprojektować regularny bastion o kształcie charakterystycznym już jednak dla szkoły nowoholenderskiej fortyfikacji bastionowej. Charakterystycznym elementem tej szkoły było nachylenie barków bastionowych (bocznych części dzieła fortyfikacyjnego) pod kątem rozwartym do zarówno prawej jak i lewej kurtyny bastionowej.
Nowy bastion, autorstwa Jana Michała Linka (wojskowego, inżyniera i architekta IV ordynata Marcina Zamoyskiego), był bastionem z nadszańcem (stanowiskiem obronnym położonym najwyżej), czyli z częścią środkową bastionu wyniesioną nieco ponad poziom tarasu i pozwalającym na prowadzenie ognia artyleryjskiego na przedpole. System ten był rozwiązaniem nowatorskim jak na warunki schyłku XVII wieku. Analogiczne rozwiązania realizacji bastionu pojawiają się w Europie zachodniej dopiero na początku XVIII wieku.
Bastion 3 w realizacji J. M. Linka otrzymał piętrowe, cofnięte na całej szerokości barki bastionowe, bez orylonu (przedłużenia czoła bastionu). Barki wyższe i cofnięte, stanowiły łącznie z częścią czół bastionu powyżej opisany nadszaniec, wysunięty na kąt bastionowy (kąt zawarty pomiędzy odcinkami czoła bastionu). W Polsce tego typu realizacje tworzy nieco później Jan de Witte.
W bastionie 3 umieścił J. M. Link na narożnikach dolnych barków, wieżyczki strażnicze. Widok jednej z nich posiadamy dzięki rysunkowi architekta Jana Ittara z 1805 roku. Wspomniane są one także w opisie z 1809 roku: „w kilku miejscach wznosiły się na wałach baszty, których szczyty zdobiły kopie Herbu Zamoyskich”. Łącznie stworzony nowoczesny bastion z dwupoziomowymi barkami dysponował aż dwudziestoma otworami strzelniczymi dla artylerii. W połowie XVIII stulecia na plateau bastionu powstał ogród kwiatowy.
W ramach prac modernizacyjnych w latach 20. XIX wieku, prowadzonych pod kierunkiem gen. Jana Mallet-Malletskiego, nastąpiło kolejne przekształcenie bastionu. Poszerzono go znacznie kosztem barków bastionowych, które obniżono, podnosząc jednocześnie skarpy do wysokości kurtyn bastionowych. Wprowadzono kazamaty (sklepione pomieszczenia w fortyfikacji o przeznaczeniu bojowym) zamiast obniżonych otwartych barków bastionowych.

Oprac.
Dr. Jacek Feduszka
Muzeum Zamojskie w Zamościu