Z najważniejszych obiektów znajdujących się wewnątrz twierdzy w pobliżu bastionu wymienić należy przede wszystkim Arsenał zamojski oraz dawna „Prochownia”.

Nazwa tego obiektu, historycznie oznaczała: „młyn prochowy ze stępami do robienia prochu lub magazyn prochu, czyli skład”. W większych miastach warownych lub twierdzach młyny prochowe pracowały już od okresu późnego średniowiecza. Proch wykonywano z mieszanki siarki, saletry i węgla, sprowadzanych na miejsce produkcji. W miarę rozwoju artylerii i innej broni palnej, prochownie jako miejsca składowania prochu zaczęto coraz częściej umieszczać w różnego rodzaju obiektach fortecznych, m.in. w fortach, części bastionów, kazamatach twierdz specjalnie przystosowanych do przechowywania prochu, gromadzonego w beczkach o różnej pojemności. Żołnierze pracujący w takich magazynach poruszali się w specjalnych drewnianych sabotach lub w obuwiu filcowym. Wszystkie narzędzia były wykonane z drewna lub brązu, gdyż nie krzesały iskier. Personel tych magazynów pracował praktycznie w całkowitych ciemnościach, obiekty te zaopatrywano jedynie w wąskie okna dostarczające znikomą ilość światła. Taką charakterystykę posiadał również obiekt zamojski. Budynek ten o przeznaczeniu militarnym, służący do magazynowania prochu, ładunków prochowych, kul armatnich i karabinowych, nie zawierał najpewniej w sobie młyna prochowego, albowiem takowy znajdował się na tzw. grobli szczebrzeskiej, poza obrębem zasadniczych fortyfikacji twierdzy. Młyn ten uruchomiono w 1830-1831 r. pod kierunkiem płk Ignacego Prądzyńskiego, podkomendanta twierdzy zamojskiej w powstaniu listopadowym. Ślady jego fundamentów znajdowały się na przedpolu bastionu trzeciego.
Istnienie „Prochowni” w bastionie 3 potwierdza po raz pierwszy „Generalny plan twierdzy Zamość”, z 1837 r., [„Wykonawca „Inż. Berezovskij”, Moskwa, Centralne Państwowe Wojskowo Historyczne Archiwum, (CGWIA) F. 349 op.12 d. 7040].Obiekt murowany był z cegły o rozmiarach 27x13,5x7 cm i większej, wywodzącej się z normatywu cegły fortyfikacyjnej francuskiej w wersji rosyjskiej i posiadał konstrukcję „termosową”, (czyli „budynek w budynku”) z siedmioma ostrołukowymi płyciznami ze strzelnicami. Ukończony całkowicie najprawdopodobniej w 1840 roku pełnił swoją funkcję magazynową do końca lat 50. XIX wieku. W latach późniejszych, (prawdopodobnie w okresie po likwidacji twierdzy w 1866 roku lub w latach 70. XIX wieku), został częściowo rozebrany, pozostając budynkiem czteroosiowym. Likwidacja magazynu prochowo-amunicyjnego w tym miejscu fortyfikacji wynikała zapewne z zaniechania prac modernizacyjnych fortecy zamojskiej, w tym tworzenia magazynów prochowych, które w drugiej połowie XIX wieku uzupełniano betonem, a także m.in. wstawiano pancerne drzwi i zabezpieczenia otworów okiennych. W przypadku fortyfikacji rosyjskich magazyny prochowe umieszczane były często poza obrębem fortyfikacji, jak w przypadku twierdzy Modlin czy twierdzy Warszawa. W tej ostatniej istniały w drugiej połowie XIX wieku cztery magazyny artyleryjskie w Cytadeli, dwa na Grochowie oraz oddzielne magazyny na amunicję karabinową, łącznie dziesięć na terenie całej twierdzy.
Po likwidacji twierdzy zamojskiej, część z jej obiektów zajmowało w dalszym ciągu wojsko. Tak też było w przypadku „Prochowni”. Obecnie najciekawszą cechą charakterystyczną tego obiektu są wyryte z każdej jego strony do wysokości ok. 170 cm na ceglanych elewacjach budynku, napisy w języku rosyjskim, umieszczone tam przez żołnierzy i oficerów armii rosyjskiej stacjonujących w Zamościu w drugiej połowie XIX wieku. Przy części napisów znajdują się daty roczne i dzienne odnoszące się do lat 80. i 90. XIX wieku i oraz początków XX stulecia. Na podstawie niektórych z tych napisów można domniemywać, że od drugiej połowy lat 80. XIX wieku budynek był użytkowany m.in. przez służby weterynaryjne armii rosyjskiej w garnizonie zamojskim.

Oprac.
Dr. Jacek Feduszka
Muzeum Zamojskie w Zamościu